Pierwszy dzień w szkole i nowe wyzwania. Kolejne rozdziały to poznanie szkoły. Marcelinka przeżywa ten czas jak każde inne dziecko, dlatego to książka po prostu wspierająca pierwszaki. Bywają jednak sytuacje, o których warto też wspomnieć tym mniej wysoko wrażliwym dzieciom, a z którymi Marcelinka ma trudności.
Osoba wysoce wrażliwa doświadcza świata inaczej niż inni. Ze względu na biologiczne różnice, z którymi się urodziła, jest bardziej świadoma pewnych odmienności, a także głęboko przetwarza informacje. Jak wspierać taką osobę, jeśli znajduje się w grupie dzieci o innym stopniu wrażliwości? Czy można ułatwić jej funkcjonowanie, by jej rozwój przebiegał prawidłowo? KIM JEST WWO? Wysoko wrażliwa osoba (WWO) to termin stworzony do określenia grupy ludzi, których mózgi bardzo głęboko przetwarzają wszystkie informacje, w tym emocje, myśli i bodźce sensoryczne. To sprawia, że są bardziej wrażliwi, zarówno fizycznie, jak i emocjonalnie, w porównaniu z innymi ludźmi. Osoba wysoko wrażliwa posiada cechę temperamentu, którą profesjonalnie określa się wrażliwością przetwarzania sensorycznego. Cecha ta opisuje zarówno pozytywne, jak i negatywne, międzyludzkie różnice we wrażliwości na środowisko. Samo pojęcie wysoko wrażliwej osoby zostało wprowadzone przez dr Elaine Aron (psycholożkę i autorkę książki Wysoko wrażliwi, wydanej w 1996 r.). Dzięki sukcesowi tej publikacji zostało ono spopularyzowane i coraz częściej używane jest przez osoby interesujące się własnym rozwojem. Warto pamiętać, że wysoka wrażliwość to cecha osobowości, a nie zaburzenie czy też choroba. Samo pojęcie nie jest jeszcze naukowo do końca określone. Według dr Elaine Aron szacuje się, że ok. 20% populacji rodzi się z wyższą wrażliwością na przetwarzanie sensoryczne. Oznacza to, że układ nerwowy takich osób przetwarza informacje bardziej szczegółowo, niż to występuje u innych. Tak dokładne przetwarzanie, mimo swoich plusów, może prowadzić do nadmiernej stymulacji. WYSOKO WRAŻLIWE DZIECKO Jest bardzo prawdopodobne, że w każdej grupie znajduje się kilka wysoko wrażliwych dzieci. Wysoka wrażliwość wiąże się zarówno z pozytywnymi cechami, jak i tymi, które mogą utrudniać ogólne funkcjonowanie. Dla części wysoko wrażliwych dzieci problemem jest ich wysoka wrażliwość na hałas, zwykle nieodłącznie związanym z przebywaniem w tłumie dzieci. Także zdobywanie pewnych umiejętności społecznych zajmuje im trochę więcej czasu, co może skutkować przypisaniem im „łatki” nieśmiałych i wycofanych. Wiele wysoko wrażliwych osób reaguje emocjonalnie na wszelkie niesprawiedliwości, a także z trudnością dostosowuje się do zmian i bycia „pod presją”. Poprzez swoje przeczulenie na wszelkie bodźce, łatwo czują się przytłoczeni własnymi emocjami. Zrozumienie WWO może obudzić wrażliwość u innych osób, przebywających razem z nimi. Szkolenia nauczycieli na temat osób bardzo wrażliwych prawie jednak nie występują. Z pewnością jest to obszar, który wymaga większej uwagi systemu edukacji. Nieznajomość potrzeb i funkcjonowania WWO może prowadzić do niepotrzebnego etykietowania, czego można by łatwo uniknąć, gdyby nauczyciele stali się bardziej świadomi tego problemu i zaczęli stosować skuteczne strategie na swoich zajęciach. Wielu z nauczycieli wskazuje, że wiedzieli, że niektórzy z ich uczniów są bardziej wrażliwi, ale nie byli w pełni zaznajomieni z pojęciem osób wysoko wrażliwych. Zapytani o to, jak dbają o swoich wrażliwych uczniów, często odpowiadali, że zwykle próbują bardziej zaangażować ich w zadania lub zadawać im otwarte pytania, jednak bez świadomości, czy to naprawdę jest najlepsze wsparcie. Niektórzy wspominają także, że brakuje dostępnych zasobów, a uczniowie, którzy gorzej radzą sobie z nauką, a także ci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi i niepełnosprawnościami, są zwykle postrzegani priorytetowo. Nauczycielom trudno było określić, jak zapewnić wysoko wrażliwym uczniom prawidłowe warunki rozwoju. Jest to kluczowy problem, gdyż w sytuacji, kiedy bardzo wrażliwi uczniowie znajdują się w sprzyjającym środowisku, osiągają lepsze oceny i wyższy poziom umiejętności społecznych (Baryła-Matejczuk, 2020). ZNAKI SZCZEGÓLNE Dziecko wysoko wrażliwe może powoli odpowiadać na pytania, a także odpowiadać nietypową konstrukcją zdania. Bardzo łatwo nadmiernie się stymuluje i nie radzi sobie dobrze z terminowością lub presją czasu. Zdarza się też, że reaguje emocjonalnie i z trudnością przyjmuje krytykę. Warto, by nauczyciele uświadomili sobie te różnice na początku drogi edukacyjnej tych dzieci i zrozumieli, że dostrzeżenie tych znaków może pomóc w rozpoczęciu procesu ich identyfikacji. Częścią tego procesu powinno być również ostrożne określanie dzieci jako „nadwrażliwych” lub „zbyt delikatnych”, aby ich nie etykietować na starcie. Może to dotyczyć zwłaszcza chłopców, dla których bycie wrażliwym w społeczeństwach, w których oczekuje się, że mężczyźni będą twardzi i silni, jest bardzo trudne. Używanie negatywnych określeń przy nazywaniu zachowań, które odbiegają od tych rzekomych norm, może być szkodliwe dla ich rozwoju. Najważniejszym zadaniem w kontekście pracy z dziećmi wysoko wrażliwymi jest zapewnienie nauczycielom dostępu do zasobów i zwiększenie świadomości tego problemu – co z kolei może mieć duży wpływ na jakość nauczania i uczenia się. WYZWANIE DLA EDUKACJI Temat wrażliwości w literaturze psychologicznej opisywany jest na różne sposoby. Psychologia rozwojowa kładzie nacisk na wrażliwość dziecka przede wszystkim jako gotowość lub podatność na określone wpływy, których celem jest rozwinięcie pewnych funkcji lub doskonalenie pewnych umiejętności. W tym przypadku wrażliwość opisuje się w odniesieniu do interakcji z otoczeniem, na którą składają się cechy dziecka, zasoby środowiskowe, a także jakość relacji dziecka z otoczeniem (Brzezińska, 2003). Wysoka wrażliwość u dzieci może być odbierana przez rodziców i nauczycieli jako dysfunkcja lub deficyt. Dziecko, którego reakcje w dużej mierze różnią się od reakcji rówieśników, staje się problemem, a rodzice mogą martwić się o jego zdolność do radzenia sobie z rzeczywistością przedszkolną i szkolną. Warto, by wysoka wrażliwość była jednak postrzegana jako indywidualny zasób dziecka i jego potencjał. Niektórzy określają ją jako zaletę, której pojawienie się wymaga zapewnienia odpowiednich warunków podtrzymujących. ZALETY I WADY WRAŻLIWOŚCI Liczne badania wykazały, że sama wysoka wrażliwość nie jest zaburzeniem, jednak w niesprzyjających warunkach może wiązać się z licznymi trudnościami. Dzieci bardzo wrażliwe określane są jako reaktywne, łatwo podatne na stres, nieśmiałe, zahamowane w zachowaniu. Jednak w sprzyjającym środowisku dzieci wysoko wrażliwe radzą sobie lepiej niż ich rówieśnicy: osiągają lepsze stopnie w szkole, mają bardziej konstruktywne postawy moralne, wyższy poziom kompetencji społecznych, wyższy poziom samoregulacji i większe poczucie bezpieczeństwa. Szczególnie ważne jest środowisko, w którym się rozwijają. Wysoka wrażliwość stanowi o ogromnym potencjale i w warunkach wspierających będzie działać na korzyść dziecka, alternatywnie w warunkach szkodliwych zwróci się przeciwko niemu i będzie miało negatywny wpływ na jego funkcjonowanie. Bardzo wrażliwy i reaktywny układ nerwowy może w korzystnych warunkach wspierać rozwój kreatywności, intuicji i nieszablonowego myślenia. W niekorzystnych warunkach może ulec przeciążeniu i prowadzić do dezorganizacji, zmniejszając produktywność dziecka i obniżając jego samoocenę. STRATEGIE UŁATWIAJĄCE PRACĘ Z DZIECKIEM WRAŻLIWYM Wiele metod terapeutycznych i rozwojowych, które polecane są dla dzieci wysoko wrażliwych, może przynieść korzyści także dzieciom nieposiadającym tej cechy. Jest to szczególnie istotna informacja dla nauczycieli pracujących z dużą grupą dzieci, gdy maleją szanse na indywidualne podejście do każdego z dzieci. Techniki medytacyjne i oddechowe doskonale sprawdzą się jako ćwiczenia pomiędzy kolejnymi zadaniami. Zatrzymanie się „w biegu” często jest trudne z uwagi na dużą ilość zadań, jednak umiejętność wyciszenia się i skupienia na chwili „tu i teraz” przyniesie długofalowe korzyści. Edukacja na temat emocji, radzenia sobie z nimi i panowania nad własnym ciałem może być doskonałym punktem rozpoczęcia rozmowy na temat dojrzewania. RODZIC I NAUCZYCIEL Bardzo istotna jest współpraca nauczyciela z rodzicem. Większość bardzo wrażliwych osób dąży do perfekcjonizmu i wiele od siebie oczekuje. Rozmowy na ten temat z dzieckiem, zarówno w przedszkolu czy szkole, jak i w domu, mogą zdjąć część presji narzuconej sobie przez dziecko. Dzieci wysoko wrażliwe preferują nauczanie poprzez bezpośrednie instrukcje indywidualne. Nie lubią występować przed grupą. Rolą nauczyciela jest dostrzeżenie potrzeb dziecka, które dopiero przy prawidłowym wsparciu może osiągnąć szczyt swoich możliwości, zarówno edukacyjnych, jak i społecznych. Dzieci wysoko wrażliwe chętniej będą wykonywać prace grupowe w gronie znanych sobie osób (przyjaciół), niż nieznajomych. Ten aspekt jest dość newralgiczny, gdyż może powodować opór w nauczycielu, by mimo wszystko „popychać” dziecko w kierunku nieznanego. Istotne będą indywidualne podejście i świadomość konsekwencji danych wyborów. Niemniej ważną rolę odgrywają czynniki, do których zwykle nie przywiązuje się szczególnej wagi. Dużo kolorów w wystroju sali i zbyt duża ilość światła mogą wpływać na nadmierne przebodźcowanie i tym samym zmniejszenie zdolności do rozwoju dziecka wysoko wrażliwego. Rodzice dzieci wysoko wrażliwych mogą w szczególny sposób przyczynić się do wsparcia rozwoju swoich dzieci, stając się niejako nauczycielami pedagogów swojego dziecka. Zwykle rodzic ma już określoną wiedzę i świadomość problemów, z jakimi może borykać się jego dziecko z uwagi na jego wysoką wrażliwość. Z racji tego warto, by rodzic uświadamiał nauczyciela, jakie mogą być reakcje dziecka na poszczególne elementy, jak można wesprzeć dziecko, gdy czuje się przytłoczone ilością bodźców. Otwartość nauczyciela i chęć wysłuchania rodzica stanowią tutaj główne czynniki umożliwiające odnalezienie się dziecka w środowisku szkolnym. WSPARCIE DZIECKA Nowe i nieznane sytuacje sprawiają, że WWO czuje się niekomfortowo. Zwykle osoby wysoko wrażliwe preferują powtarzalne, ustrukturyzowane zajęcia, zasady i rytuały. W sytuacjach niejasnych, bez struktury, osoby WWO stają się nerwowe, pełne niepokoju i trudno im zachować wewnętrzną równowagę. Oczywiście, środowisko przedszkolne nie jest w stanie zapewnić idealnych warunków w tym aspekcie, gdyż nieprzewidziane sytuacje zdarzają się dość często, jednak wiedza na ten temat może pomóc nauczycielowi zareagować w odpowiedni sposób i okazać więcej zrozumienia, gdy dziecko poczuje się zagrożone. Wystarczy kilka słów w kierunku dziecka, które okazuje stres w nieznanej sytuacji, by pomóc mu uporać się z trudnymi dla niego emocjami. Dla dziecka wysoko wrażliwego bliskie relacje są bardzo ważne, jednak preferują małe grono przyjaciół. Większe grupy ludzi i duże przestrzenie są postrzegane przez nich negatywnie i z niechęcią biorą udział w zajęciach, które zmuszają je do interakcji z dużą liczbą osób. Także wszelkie konflikty mają negatywny wpływ na WWO. Mogą powodować trudności w utrzymaniu koncentracji na zajęciach, a nawet później, gdy znajdą się już w domu. Ważne jest, aby nauczyciel potrafił zauważyć, że dzieje się coś istotnego w grupie przedszkolnej. Szybka reakcja może wspomóc zażegnanie konfliktu i utrzymanie równowagi w klasie. KLUCZOWE OBSZARY DO PRACY Stworzenie odpowiednich warunków do rozwoju dziecka wysoko wrażliwego wymaga od rodziców i nauczycieli zrozumienia potrzeb dziecka i zaoferowania pomocy w rozwoju w czterech kluczowych obszarach: rozwoju poczucia własnej wartości, zmniejszenia poczucia wstydu, dyscypliny i umiejętnego uznania własnej wrażliwości (Aron 2002). Samoocena u dzieci bardzo wrażliwych jest zwykle nieumyślnie obniżona. Podatność na krytykę i ostrą krytyką samego siebie to dwa czynniki kształtujące niską samoocenę. Charakterystyczne przewidywanie czarnych scenariuszy upodabnia je do osób cierpiących na depresję (Taylor, Brown 1988). Kluczowe zadania zarówno rodziców, jak i nauczycieli w tym zakresie powinny koncentrować się na pomaganiu dziecku w podniesieniu jego samooceny, poprzez uznanie i pochwałę za nawet najmniej istotne (z perspektywy rodzica lub nauczyciela) osiągnięcia i inicjatywy, użycie starannego doboru słów podczas udzielania informacji zwrotnej i podkreślenie mocnych stron dziecka. Dzieci wysoko wrażliwe mają szczególną skłonność do silnego odczuwania wstydu i poczucia winy. Z tego powodu konieczne jest unikanie sytuacji, które mogą prowadzić do wzrostu poczucia wstydu i obwiniania się. Dzieci takie częściej niż ich rówieśnicy obwiniają siebie za trudne sytuacje. Zarówno rodzic, jak i nauczyciel powinni dołożyć wszelkich starań, aby nie narażać ich na sytuacje, które wywołują w nich dane emocje lub są w ten sposób przez nie postrzegane. Badania potwierdziły, że bardzo wrażliwe dzieci w naturalny sposób uwewnętrzniają kodeks moralny. Trudniej jest im zaakceptować sytuacje, w których angażują się w czynności związane z dezaprobatą (np. zniszczenie zabawki), i mają poczucie niespełnienia oczekiwań innych. Z tego powodu rodzice i nauczyciele muszą kreatywnie wykorzystywać wyobraźnię, aby uniknąć sytuacji kary lub krzyku na dziecko, które mogą być odebrane przez dziecko jako zbyt surowe i nie przyniosą pożądanego efektu. Dzieci wysoko wrażliwe szybciej poddają się poczuciu dyskomfortu i znacznie szybciej tracą cierpliwość, a kiedy tak się dzieje, trudniej jest im być posłusznym rodzicom czy nauczycielom. Zapobieganie takim stanom nie jest oznaką ulegania kaprysom dziecka, ale formą zaspokajania jego potrzeb. Czwartym kluczowym wymiarem wysoce wrażliwego dziecka jest odpowiednia do wieku rozmowa o wysokiej wrażliwości. Zrozumienie własnej wrażliwości nie tylko sprzyja rozwojowi wysokiej samooceny dziecka, ale także umożliwia ustalanie granic. Rozmowa na ten temat umożliwi dziecku nawiązanie satysfakcjonujących relacji bez obawy przed odrzuceniem, z pełną świadomością prawa do niepodejmowania pewnych czynności lub uczestniczenia w sytuacjach, które sprawiają, że czuje się niekomfortowo. PODSUMOWANIE Najodpowiedniejszą formą wsparcia nauczycieli i wychowawców w przygotowaniu ich do pracy z dziećmi wysoko wrażliwymi jest wyposażenie ich w wiedzę z zakresu wysokiej wrażliwości – pomoc w zrozumieniu, jak bardzo wrażliwe dzieci różnią się od innych dzieci i jakie są ich potrzeby, a także wyposażenie ich w narzędzia. Specyficzne style i metody pracy z dziećmi wysoko wrażliwymi (zapoznanie ich z elementami interwencji i samoregulacji opartej na temperamencie, edukacji somatycznej, uważności). Wysoko wrażliwe dzieci nie lubią odgórnego autorytetu, który daje im rozkazy. Dając dziecku możliwość zaprezentowania swoich przemyśleń, uzyska się zdecydowanie lepsze efekty. Także dając wybór, zamiast odgórnie narzuconych reguł, sprawia się, iż wysoko wrażliwe dzieci są w stanie rozwijać swój potencjał. One potrzebują wyborów, muszą wiedzieć, że w placówce oświatowej mają głos i wybór. Bez możliwości wyboru denerwują się i są sfrustrowane. Praca z dzieckiem wysoko wrażliwym wymaga zdobycia dodatkowej wiedzy, a także przygotowania praktycznego. Jednakże jego ścieżka edukacji może przynieść nagrodę w postaci pilnego i oddanego ucznia, którego rozwój przerośnie oczekiwania nauczycieli. Źródło: Autor: Anna Bajus . 657 788 369 782 446 178 210 27dziecko wysoko wrażliwe w szkole
